BÀI VIẾT CỦA NHÀ THƠ VÕ THỊ NHƯ MAI VỀ TUYỂN TẬP THƠ VÂN ANH

THƠ VÂN ANH, TỪ BẢN THỂ NỮ ĐẾN TƯ TƯỞNG DÂN TỘC, MỘT CẢM NHẬN LIÊN THẾ HỆ

(Võ Thị Như Mai đọc VÂN ANH - TUYỂN TẬP THƠ, NXB Nghệ An, 2023

1. TỪ TRO THAN THI SĨ, THẮP LỬA LÊN ĐỜI, ĐỌC TUYỂN TẬP THƠ VÂN ANH VỚI LÒNG BIẾT ƠN

Các nhà phê bình và văn nghệ sĩ tên tuổi khi viết về thơ Vân Anh đều nhất quán nhìn nhận: thơ chị là chặng đường dấn thân đầy bản lĩnh của một hồn thơ nữ giàu trải nghiệm, đa chiều và sâu sắc với cuộc đời. Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, mở đầu lời tựa cho Tuyển tập thơ Vân Anh bằng hình ảnh so sánh mang tính biểu tượng: có những bài thơ Vân Anh viết từ khi ông còn là cậu bé lên mười, và giờ đây, ông đã là một ông già. Qua đó để thấy tinh tuyển thơ của chị là quá trình sáng tác dài hơi, bền bỉ và không ngừng sáng tạo. Ông đánh giá tập thơ như một "con đường đầy gió bụi, nước mắt và máu", nơi nhà thơ không chỉ đi qua những riêng tư cá nhân mà còn hòa nhập với số phận đồng loại, dân tộc, đặc biệt là xứ Nghệ, một vùng đất "đặc biệt về mọi nghĩa". Ông nhấn mạnh cách mở đầu tập thơ bằng hai bài "Xứ Nghệ" và "Tổ Quốc" như một cấu trúc giàu ý thức văn hóa, thể hiện thái độ trách nhiệm của thi sĩ với cội nguồn. Thơ Vân Anh không chỉ là ngôn từ cảm xúc mà còn là tư tưởng, là sự lựa chọn tinh tế giữa các thể loại thơ như lục bát, thơ hai chữ, bốn chữ, tự do, trong đó đặc biệt nhấn mạnh đến tính triết lý lắng sâu trong từng bài, từng câu thơ. PGS.TS. Đinh Trí Dũng, một cây bút phê bình giàu học thuật, cũng nhìn nhận thơ Vân Anh như một "gương mặt thơ độc đáo, giàu cá tính" của làng thơ xứ Nghệ. Ông cho rằng thơ chị mang nặng tâm thế nữ giới, với những vần thơ đậm tính hiện sinh, chất chứa nhiều nỗi niềm phận nữ,  vừa đa tình, vừa đa đoan, vừa ý thức sâu sắc về bản ngã. Ông đặc biệt ấn tượng với cách chị tự hoạ chân dung mình bằng những hình ảnh vừa tự trào vừa sâu sắc, như "khâu buồn làm áo che thân", hay dùng chất liệu cuộc sống để thể hiện những chiều kích đa cực của tình yêu, thân phận, niềm tin và thất vọng. Cả hai nhà phê bình đều đồng thuận ở điểm: Vân Anh không đơn thuần là nhà thơ của nữ giới hay của quê hương, mà là nhà thơ của những suy nghiệm lớn, của cảm thức dân tộc, của những giá trị nhân văn sâu xa. Thơ chị không đóng khung trong cảm xúc uỷ mị, mà mở ra nhiều hướng tiếp cận, từ thơ tình đến thơ thế sự, từ nỗi đau cá nhân đến trách nhiệm cộng đồng. Đặc biệt, qua việc tổng kết những chặng đường sáng tác, các tác giả đều khẳng định: tuyển tập này không phải là một bản tổng kết đời thơ, mà chỉ là dấu mốc của một chặng đường đang còn tiếp diễn, khi mạch nguồn thơ trong chị vẫn không ngừng tuôn chảy với cả đam mê, bản lĩnh và khát vọng cống hiến.

2. MỘT DÒNG THƠ DẤN THÂN, MỘT ĐỜI VIẾT ĐỂ DÂNG HIẾN
Mở đầu Tuyển tập thơ, Vân Anh đặt hai bài thơ có sức nặng như những trụ cột tinh thần: XỨ NGHỆ và TỔ QUỐC. Đây không chỉ là hai văn bản nghệ thuật độc lập, mà còn là hai trục ý niệm nối liền cá nhân với cộng đồng, quê hương với đất nước, dòng riêng tư với mạch đại ngã. XỨ NGHỆ không chỉ là một tên địa danh; trong thơ Vân Anh, đó là cội nguồn bản thể, là nơi hàm chứa cả huyền thoại và hiện thực, đau thương và kiêu hãnh, nghèo khó và ngời sáng tinh anh. Những dòng thơ như "Chín chín ngọn Hồng Lĩnh nén linh khí thái dương / Miên viễn mùa xanh Nhân Kiệt" không đơn thuần là tả cảnh, mà như một nghi lễ thiêng dựng lại gương mặt quê hương trong ký ức văn hóa, trong mạch văn hiến dân tộc. Bài thơ mang tính tuyên ngôn: nó dựng nên bản sắc và chân dung một miền đất, nơi cá tính thi sĩ được sinh ra, lớn lên, và gắn bó máu thịt. Từ XỨ NGHỆ nơi chứa đựng "giọng nặng trịch, nết ăn ở mặn mòi vị muối", Vân Anh mở rộng không gian đến bài TỔ QUỐC, một kết cấu ba thời đoạn: Tự xưa, Hôm qua, Hôm nay, trong đó Tổ quốc hiện lên như dòng chảy lịch sử không đứt đoạn, nơi mỗi thế hệ đều gánh lấy sứ mệnh bảo vệ non sông. Cách lựa chọn hai bài thơ mở đầu này không ngẫu nhiên, mà mang tính triết lý về cội nguồn: thơ chị bắt đầu từ nơi mình được sinh ra, nơi mang tinh thần phên dậu, rồi hòa nhập vào dòng chảy đất nước với tình yêu, dấn thân và ý thức công dân mạnh mẽ. Đó là cách Vân Anh mở lời: bằng sự biết ơn, tự hào và đầy trách nhiệm với đất, với người.

3. GIỮ CHO MÌNH MỘT GIỌNG THƠ VÀ GIỮ HỘ CẢ MỘT THẾ HỆ ĐÀN BÀ BIẾT YÊU, BIẾT ĐAU, BIẾT VIẾT

Một trong những phần nổi bật và giàu chiều sâu nhất trong Tuyển tập thơ Vân Anh chính là mảng thơ viết về thân phận đàn bà, nơi hội tụ các cung bậc đối cực giữa dịu dàng và dữ dội, giữa dịu mềm nữ tính và sắc lạnh của chiêm nghiệm. Ở đó, ta bắt gặp hình ảnh người đàn bà tha thiết yêu thương, đầy khao khát được sống và dâng hiến nhưng cũng trĩu nặng tổn thương, cô đơn và thất vọng. Những dòng thơ như: Trái tim cô đơn từ muôn kiếp trước / Tâm hồn khao khát đến muôn kiếp sau / Đa tình bẩm sinh trong máu / Khâu buồn làm áo che thân (CHÂN DUNG TỰ HỌA) không chỉ là một chân dung thi ca, mà là một tự khắc nghiệt về kiếp nữ, như thể người đàn bà ấy mang sẵn nghiệp khổ trong máu thịt. Vân Anh không chỉ viết về người đàn bà trong tình yêu, mà còn soi chiếu họ trong chiều sâu bản thể. Những bài như ĐÀN BÀ, LỖI NHỊP NHÂN GIAN, CHÂN DUNG (II) là tuyên ngôn nữ quyền không lên gân, nhưng thấm đẫm tinh thần tự thức. Chị không ngần ngại đối thoại với những biểu tượng lớn như Hồ Xuân Hương hay Xuân Quỳnh, để nói lên một tiếng nói khác, vừa ngưỡng vọng, vừa tiếp nối, vừa làm mới. Người đàn bà trong thơ Vân Anh hiện lên như một lực đẩy âm thầm nhưng bền bỉ của lịch sử: Là Nước / Đàn Bà đẩy / con thuyền công danh đàn ông / sang bờ bên kia... khát vọng. Nhưng cũng chính họ, nếu bị tổn thương, có thể nhấn chìm cả con thuyền đời người. Đó là sức mạnh đầy mâu thuẫn nhưng chân thật, một sức mạnh sinh nở và tàn phá, chở che và dễ vỡ như chính bản chất đa chiều của yêu, của sống. Vân Anh đã dệt nên một thiên sử thi cá nhân của người đàn bà, bằng tất cả khát vọng được thấu hiểu và được là chính mình.

4. VÙNG ĐẤT CỦA TÌNH YÊU LÀ NƠI ĐAU THƯƠNG HÓA THI CA VÀ KHÁT VỌNG THÀNH VẦN ĐIỆU

Mảng thơ tình trong tuyển tập là nơi Vân Anh để trái tim tự do nhịp thở, là không gian sống động cho xúc cảm thăng hoa và tan vỡ. Chị không cường điệu hóa tình yêu, nhưng cũng không cố tình né tránh những đớn đau bởi tình yêu trong thơ chị là một phần máu thịt, gắn liền với sống – yêu – sai – mất – nhớ. Những bài như TÌNH YÊU CỦA TÔI, NHỚ HƯƠNG SƠN, DÂNG HIẾN, KHÁT, HỎI NGƯỜI là những bản tình ca không dừng lại ở sự lãng mạn, mà đi đến tận cùng nỗi day dứt. Ở đó, chị viết như máu nhỏ ra từ tim, từng chữ vừa mềm mại vừa nhức buốt: Tự thiêu đi một quãng đời / Là tim hằn sẹo một thời thơ ngây. Tình yêu của Vân Anh là tình yêu có địa chỉ, có kỷ niệm, có mùi vị của thực tại sống, không lý tưởng hóa, mà rất thật: yêu trong chia xa, trong hụt hẫng, trong cô độc lặng thầm. Nhưng ngay cả khi tan vỡ, tình yêu ấy vẫn trở thành một chất liệu quý của thơ ca. Nhiều bài thơ tình của chị như mang hơi thở của Trịnh Công Sơn, vừa trữ tình, vừa siêu thực, vừa rất đời thường. Đặc biệt, qua ẩn dụ hái cả đời Ta làm củi nhóm / Nhen tro than lạnh lẽo dâng đời (DÂNG HIẾN), Vân Anh không chỉ nói về tình yêu đôi lứa, mà còn nói về hành vi thi ca, đó là một sự dâng hiến toàn vẹn và vô điều kiện. Mỗi bài thơ tình trong tập là một đoạn nhật ký cảm xúc để nữ thi sĩ đối thoại với chính trái tim mình và đối thoại với thời gian, ký ức. Dù tình yêu trong thơ chị có khi chỉ còn là dư âm, thì đó vẫn là nơi cái đẹp được cứu rỗi, nơi cái đau được hóa giải, và nơi thơ được thăng hoa.

5. NGƯỜI GIỮ NGỌN ĐÈN ĐỎ TRONG CƠN MỘNG NGÔN TỪ

Không chỉ ủy mị trong những nỗi niềm cá nhân, thơ Vân Anh còn là một dòng thơ giàu suy tưởng, đầy tính phê phán, mang trong mình ý thức tỉnh thức trước những nghịch lý, những lẫn lộn trắng đen trong xã hội hiện đại. Các bài thơ như TRĂN TRỞ (II), TRƯỚC NGÔI NHÀ LỊCH SỬ, BÓNG ÂM, DỰ CẢM, NGỘ GIÁC, GIỌT ĐAU... là nơi thi sĩ đối diện với thế giới, với những hình dung về cái giả – thật, đúng – sai, chính – tà. Vân Anh phơi bày cả nỗi lo âu và phẫn nộ: về sự sa đọa của giá trị, sự trống rỗng của đời sống nửa vời, sự tầm thường trong giáo dục, và sự thất vọng trong niềm tin. Chị gọi tên những phẩm cách xếp hàng ngang đồng phục, những dấu vân tay đồng dạng những hình tròn, hay những ngọn núi lè tè tự phong chót vót như một hành động khai mở, cảnh tỉnh. Nhưng không chỉ dừng ở phê phán, thơ chị còn mời gọi độc giả cùng chiêm nghiệm, cùng tự vấn: Trước Ngôi Nhà Lịch Sử mấy ngàn năm / Những ai... tự mình kiểm toán hành trang? Đó là một lời hỏi rất nghiêm, rất đau, rất cần trong thời buổi niềm tin bị mai một. Ngoài ra, một số bài như Nhà giáo – Bài thơ viết mãi, Nhớ cụ Nguyễn Du, Tướng Giáp về quê,... cũng là những biểu hiện của trách nhiệm công dân nơi thơ trở thành chỗ lưu giữ ký ức lịch sử, ghi nhớ người xưa, và truyền cảm hứng sống có nghĩa, có giá trị. Thơ triết lý, thế sự của Vân Anh không hàn lâm, không đao to búa lớn, mà là thứ triết học của người từng trải, một người vừa sống giữa trần ai, vừa vươn tới nhân văn.

6. THƠ TRỞ VỀ MÁI ẤM TÂM LINH
Một phần đặc sắc và cảm động trong Tuyển tập thơ Vân Anh là các bài viết về quê hương, cha mẹ, tuổi thơ nơi chị như trở lại vùng linh khí nguyên sơ để gột rửa bụi đời và hồi sinh cảm xúc. Những bài như HỒN QUÊ, NHỚ MẸ, LÒNG MẸ, THĂM MỘ CHA, NHỚ HƯƠNG SƠN, TẢN MẠN ĐÀ LẠT, VỌNG LỜI VÍ GIẶM… là những khúc thơ chan chứa yêu thương, sâu lắng mà không bi lụy. Trong HỒN QUÊ, Bóc dần lớp vỏ thời gian / Hồn quê ngàn ngạt hương trầm lòng con, chị viết như một cách hoá giải nỗi khắc khoải xa xứ và khẳng định căn cước tâm hồn. Những hình ảnh như tàu lá cọ che tình yêu đầu mùa, bát canh cua khế chua vườn nhà, quả sim ương đầu mùa, tiếng khung cửi hay con đò Xứ Phuống thung dung… không chỉ là ỗi niềm, mà là chất liệu cảm xúc hun đúc nên thi sĩ. Đây cũng là nơi chất liệu lục bát phát huy tác dụng, khiến thơ chị trở nên mềm mại, mộc mạc và giàu nhạc tính, gần gũi tâm hồn người Việt. Quê hương trong thơ Vân Anh không phải miền hoài niệm tĩnh tại, mà là một thực thể sống nơi chị luôn hướng về như cội nguồn tái sinh. Và có lẽ, như chị từng viết: Nếu có kiếp sau / Ta lại về Xứ Nghệ đầu thai, thơ chị sẽ mãi là nơi để trở về, để tiếp tục sống, yêu, dâng hiến trong vòng tay của đất mẹ.

7. HỌC CÁCH KHÂU BUỒN LÀM ÁO

Cuối Tuyển tập thơ Vân Anh, ngoài các bài thơ và phần mở đầu, còn có nhiều bài viết đánh giá, cảm nhận và ghi nhận về thơ của chị được viết bởi các nhà thơ, nhà phê bình và nhà báo khác nhau. Đây là một phần bổ sung có giá trị, góp phần làm sâu sắc thêm cách nhìn về thơ Vân Anh từ nhiều góc độ. Trong bài viết GHI NHẬN VỀ THƠ Ở MỘT TRẠI SÁNG TÁC, nhà thơ Nguyễn Đức Mậu cho rằng Vân Anh là người viết nhiều nhất trại sáng tác và những bài thơ như Trước ngôi nhà thời gian, Tản mạn Đà Lạt, Phác thảo Đàn Bà thể hiện lối lập tứ tốt, giàu hình tượng và đa dạng về phong cách. Bài viết VÂN ANH QUA TẬP THƠ TRÁI MUỘN của Nguyễn Văn Hùng đi sâu vào mảng thơ tình yêu của chị, nhận xét rằng Vân Anh có sở trường thể hiện tình yêu đôi lứa tuổi trung niên một cách thiết tha, đầy nữ tính và đôi khi có phần nổi loạn. Bên cạnh đó, bài viết NHÀ THƠ VÂN ANH: TA LẠI VỀ XỨ NGHỆ ĐẦU THAI của Vân Khánh là một cuộc trò chuyện báo chí nhưng cũng thể hiện cái nhìn tổng quan về hành trình văn học, nơi chị khẳng định: mỗi nhà thơ là một phu trầm đi tìm giá trị sống trong từng câu chữ. Ngoài ra, nhiều ghi chép khác như cảm nhận về hình tượng người phụ nữ, về thơ mang tính triết lý và thế sự, hay cách dùng hình ảnh ẩn dụ trong thơ chị đều được nhấn mạnh qua các đoạn trích phân tích ở phần cuối sách, khẳng định độ chín của một giọng thơ từng trải và bản lĩnh. Những bài viết này không chỉ là minh chứng cho sự quan tâm và thừa nhận từ giới chuyên môn, mà còn góp phần làm nổi bật một diện mạo thơ ca riêng biệt của Vân Anh,  người luôn viết từ trái tim và dấn thân trong từng con chữ.

8. GIỮA NHỮNG NGÓN TAY HÓA LÁ: TÌM GẶP CHỊ VÂN ANH TRONG TỪNG HƠI THỞ THƠ

Khép lại gần 200 bài thơ trong Tuyển tập thơ Vân Anh, tôi vẫn còn nguyên dư vị của một giọng thơ giàu bản lĩnh, sâu lắng nhưng mãnh liệt, dịu dàng mà không yếu mềm, nữ tính mà không giới hạn trong khuôn mẫu. Là một người phụ nữ viết thơ, là người em đi sau đang từng ngày dò bước trên những con đường thi ca vốn đầy thử thách và mịt mờ, tôi thực sự biết ơn khi được đọc thơ của chị, một người chị dày dạn trải nghiệm, viết bằng cả linh giác sống, và sống bằng cả linh cảm của một thi sĩ đúng nghĩa. Thơ chị không chỉ là tiếng nói riêng của một tâm hồn đa cảm, mà còn là âm vọng của một thế hệ phụ nữ từng yêu, từng khổ đau, từng đứng dậy và từng dám cháy hết mình để làm tro thắp sáng người khác, như cách chị từng viết trong bài DÂNG HIẾN. Với tôi, thơ của Vân Anh không chỉ để đọc, mà là để sống cùng, để chiêm nghiệm và để soi mình. Tôi học được từ chị sự mạnh mẽ trong việc giữ gìn tiếng nói riêng, sự bền bỉ trong hành trình làm nghề, và sự thẳm sâu trong từng con chữ không bao giờ buông thả. Chị không chạy theo ngôn ngữ hoa mỹ, không trang điểm cảm xúc, mà luôn giữ cho thơ một cốt cách, có khi mộc mạc đến xót xa, có khi bừng cháy như một ngọn lửa tri thức và tự do. Tôi nhớ đến câu nói của Virginia Woolf: "For most of history, Anonymous was a woman", hầu hết những người bị quên tên trong văn học đều là phụ nữ. Nhưng với Vân Anh, chị đã viết để chống lại sự vô danh, để khẳng định rằng một người đàn bà có thể nói lên mọi điều, mọi cung bậc, kể cả khi thế giới từng bắt họ im lặng. Đọc thơ chị, tôi hình dung một người đàn bà đứng giữa bão giông ngôn từ, tay cầm ngọn đèn đỏ của ký ức, soi đường cho những người đi sau như tôi để không lạc lối. Và cũng như Maya Angelou từng nói: "Each time a woman stands up for herself, she stands up for all women", mỗi bài thơ Vân Anh viết ra không chỉ là để giãi bày tâm sự của riêng mình, mà còn là để mở lời thay cho biết bao người đàn bà từng khổ đau, từng yêu thương, từng dằn vặt với thân phận và vẫn đang đi tìm một tiếng nói trong đời. Với tôi, đọc thơ Vân Anh là một may mắn và một ân tình. Tôi không chỉ đọc chị như một thi sĩ, mà đọc chị như một người chị, người đã đi qua trước những miền u uẩn, khát khao, thăng hoa của đời đàn bà, để lại những dấu chân thơ quý giá cho những kẻ đến sau như tôi học hỏi và biết ơn. Và tôi tin rằng, như cách chị từng viết: Nếu có kiếp sau / Ta lại về Xứ Nghệ đầu thai, thì thơ chị, và tinh thần thơ của chị sẽ tiếp tục trở về, ở lại, và sống mãi trong lòng những người biết lắng nghe.

Võ Thị Như Mai

Thạc sĩ văn học, giáo viên tại Tây Úc