Lặng lẽ dâng cho đời”

(Bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ"  -Thanh Hải – Sgk Ngữ văn lớp 9, tập II)

 

Thanh Hải là một nhà thơ cách mạng tham gia hai cuộc kháng chiến, bán trú ở quê hương ông (Thừa thiên Huế) cả những năm tháng khó khăn nhất của cách mạng miền Nam và trở thành gương mặt tiêu biểu có công xây dựng nền văn học cách mạng miền Nam từ những ngày đầu. Bài "Mùa xâun nho nhỏ" của ông được viết vào tháng 11/1980, trong những ngày cuối cùng của cuộc đời thể hiện một lời tâm niệm chân thành lời gửi gắm tha thiết của nhà thơ. Hiểu hoàn cảnh sáng tác như vậy, ta càng cảm nhận đầu đủ hơn giá trị của tác phẩm tới các thế hệ bạn đọc, càng thêm nâng niu trân trọng tình cảm, tư tưởng của nhà thơ. Ông dệt nên trong tác phẩm một mùa xuân thiên nhiên, một mùa xuân đất nước cách mạng và một mùa xuân dâng thầm – với lẽ sống đẹp dâng đời.

Về thời gian vật chất, bài thơ viết vào giữa mùa đông nên ta càng cảm nhận cảm hứng xuân, sức xuân phơi phới trong bài mang ý nghĩa tượng trưng. Từ mùa xuân đất trời với "dòng sông xanh" "hoa tím biếc", đến âm thanh chiền chiện hót náo nức, đến sức sống mãnh liệt của sự sống xuân "từng giọt long long rơi", nhà thơ cảm nhận mùa xuân cách mạng đang "hối hả" lao động và chiến đấu để đưa đất nước "đi lên phía trước". Ông chợt hướng cảm hứng về một tứ thơ độc đáo: Suy nghĩ về mùa xuân dâng hiến của mình, và là của mỗi cuộc đời:

Ta làm con chim hót

Ta làm một cành hoa

Ta  nhập vào hoà ca

Một nốt trầm xao xuyến

 

Một mùa xuân nho nhỏ

Lặng lẽ dâng cho đời

Dù là tuổi hai mươi

Dù là khi tóc bạc

Ở đây khổ thơ thể hiện một ước nguyện thiết tha, cháy bỏng nhưng hết sức khiêm nhường, muốn góp một phần nhỏ bé tài năng, sức lực của mình như "mùa xuân nho nhỏ" dâng cho đời.

Nhân vật trữ tình trong bài thơ cũng chính là nhà thơ- chủ thể sáng tạo. "Ta" là nhà thơ (số ít) "Ta" cũng là tất cả mọi người (số nhiều). Ở đầu bài thơ, tác giả xưng "tôi" một cáh kín đáo "Từng giọt long lanh rơi tay tôi hứng" tôi đón nhận trân trọng "giọt sự sống đang sinh sôi nảy nở, giữa cuộc sống phồn thực. Đến đoạn thơ này Thanh Hải chuyển sang xưng "ta". Từ một tiếng nói riêng bày tỏ mến yêu, trân trọng sự sống của cá nhân đơn lẻ, ông đã nâng lên thành tiếng nói chung cho cả một thế hệ, một thời đại, một dân tộc. Cảm xúc trong thơ đã được nâng lên thành cảm xúc điển hình, là tiếng nói đại diện. Nhà thơ sử dụng hình ảnh thơ thân thuộc, gần gũi. Xin được làm "con chim hót" dâng tiếng hót trong trẻo, thánh thót cho đời, làm "một cành hoa" góp hương sắc riêng trong vườn hoa muôn sắc muôn hương và nhất là làm "một nốt trầm" sâu lắng hoà vào bản giao hưởng cuộc sống làm "xao xuyến" lòng người… Nghĩa là được làm một con người hữu ích cho đời. Từ ước nguyện nhỏ nhoi, chân thành mà tha thiết đó, nhà thơ đã sáng tạo ra một hình ảnh nghệ thuật vừa gần gũi thân quen, vừa mới mẻ, độc đáo: ví sự dâng hiến mỗi cuộc đời như một "mùa xuân nho nhỏ". Hình tượng nghệ thuật này vừa "hữu hình hoá" một khái niệm trừu tượng, mùa xuân không có hình hài cụ thể được diễn đạt một cách thực thể gắn với từ láy "nho nhỏ" có tính gợi hình về sự xinh xắn nhỏ nhắn, đáng yêu – Bởi thế từ xúc cảm về mùa xuân thiên nhiên đến mùa xuân của đất nước, cách mạng và ở tứ thơ này mùa xuân được đẩy lên đỉnh cao thành mùa xuân của lý tưởng, của tiếng lòng cao cả. Nhân vật trữ tình không còn là "tôi" hay "ta" nữa, mà bỗng biến thành:

Một mùa xuân nho nhỏ

Lặng lẽ dâng cho đời

Dù là tuổi hai mươi

Dù là khi tóc bạc.

Đó là một lẽ sống cho cao đẹp – lẽ sống cống hiến cho đời "lặng lẽ", khiêm nhường, không kể gì tuổi tác, theo suốt đời từ "tuổi hai mươi"… "khi tóc bạc" của mỗi con người – Tác giả đã tấu lên một khúc ca dâng hiến bằng cách sử dụng loại thơ 5 chữ, hình ảnh thơ, âm điệu thơ rất nhuần nhuyễn. Từ "ta" vang lên 3 lần như một niềm hào sảng, còn điệp "Ta làm", "Ta nhập", "Dù là" như những nốt luyến láy của ngôn từ tạo nên âm hưởng du dương dìu dặt của một khúc đồng dao, trở đi, trở lại ngân nga trong lòng người đọc. Chính cách sử dụng phép trùng điệp của ngôn ngữ này đã giúp nhà thơ bày tỏ ước nguyện chân thành tha thiết vốn đã thiết tha, cháy bỏng lại càng thiết tha cháy bỏng hơn. Giọng thơ ở đây nhỏ nhẹ, chân tình nhưng mang sức khái quát lớn. Với hình tượng nghệ thuật "mùa xuân nho nhỏ" ánh lên từ chủ đạo, toả sức xuân tâm hồn của tác giả trong toàn bài thơ. Đó là tâm hồn của một con người muốn sống cuộc đời đẹp như mùa xuân, muốn giữ cho tâm hồn mình tràn đầy sức sống, như mùa xuân nhưng lại luôn ý thức rằng mình chỉ là "một mùa xuân nho nhỏ" để "lặng lẽ "dâng cho đời", chỉ là một "nốt trầm" trong bản giao hưởng của cuộc sống cả dân tộc.

Toàn bài thơ như một tiếng nói tri ân của nhà thơ với cuộc đời. Trước khi vĩnh viễn đi xa, Thanh Hải đã gửi lại một tiếng lòng nhân hậu, một lẽ sống thiết tha dâng hiến. Ta cảm nhận nét đẹp một tâm hồn thanh thản, không gợi chút u buồn, tuyệt vọng khi cuộc đời sắp tắt.

Phải chăng qua tứ thơ độc đáo này, ông muốn nhắn nhủ mọi thế hệ bạn đọc rằng: cuộc sống không bao giờ chán nản. Sự sống cá thể có thể mất đi, nhưng sự sống tổng thể của cả dân tộc là trường tồn. Sẽ không có một mùa xuân lớn của tổ quốc thắm sắc, thơm hương và rộn rã âm thanh nào nếu như không có sự họp mặt từng âm thanh của mỗi loài chim, hương sắc của mỗi loài hoa, nốt trầm sâu lắng của mỗi "mùa xuân nho nhỏ" của tôi, của bạn, của những người hôm qua, hôm nay và những người mai xa mãi mãi của cộng đồng dân tộc Việt chúng ta.